رابطه میزان طول خط ساحلی کشورها با تحدید حدود فلات قاره در دریاها

(طول خط ساحلی کشورهای حاشیه دریای خزر چقدر است؟)، (نحوه تحدید حدود فلات قاره بر اساس طول خط ساحلی کشورها)

میثم آرائی درونکلا

عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیریت موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر

1: رابطه طول خط ساحلی با تحدید حدود فلات قاره چیست؟

یکی از مهمترین فاکتورهای تحدید حدود منصفانه فلات قاره کشورها در دریاها میزان و طول سواحل کشورهای مدعی است.

این موضوع برگرفته از حقوق بین الملل عرفی است که در آراء متعددی از سوی دیوان بین المللی دادگستری مورد اشاره قرار گرفته است. در آراء دیوان طول خط ساحلی کشورها به عنوان یک از مصادیق اصل انصاف خودنمایی می کند.

هدف از بررسی موضوعاتی نظیر طول خط ساحلی کشورها و مقایسه خطوط ساحلی کشورها با یکدیگر تعدیل آثار غیرعادلانه و غیرمنصفانه ناشی از تحدید حدود هندسی فلات قاره است.

لذا هر کشوری که طول ساحلی بیشتری داشته باشد می تواند به میزان بیشتری از فلات قاره برخوردار باشد اما باید توجه داشت که این قاعده عرفی در حقوق بین الملل تحت شرایط ذیل قابل اعمال است:

کشورهای مدعی درمجاور یا مقابل یکدیگر بوده و نتوان برای هر یک از آنها عرض 200 مایل یا بیشتر از آن را عرض فلات قاره تعیین کرد.

مبنای تحدید حدود فلات قاره استفاده از خط میانه (median line) و یا خط منصف (equidistance) باشد که در ماده 6 کنوانسیون فلات قاره سال 1958 منعکس شده است.

2: دیوان بین المللی در چه قضایایی به این موضوع اشاره می کند؟

دیوان در قضیه دریای شمال میان دانمارک، هلند و آلمان، قضیه لیبی و مالتا در دریای مدیترانه، قضیه لیبی و تونس در مدیترانه، قضیه قطر و بحرین در خلیج فارس، قضیه رومانی و اوکراین در دریای سیاه به این موضوع اشاره می کند.

دیوان در این آراء به این اصل کلی حقوقی که " زمین بر دریا حکومت دارد“ اشاره می کند. بر اساس این اصل میزان حقوق کشورها در دریاها به میزان سرزمین و موقعیت سرزمینی آنها وابسته است.

همچنین دیوان اذعان می دارد در مواقعی ممکن است طول خط ساحلی ارتباط معنی داری با تحدید حدود فلات قاره نداشته باشد. مانند قضیه نیکاراگوئه و هندوراس در دریای کارائیب.

3: مبنی و معیار محاسبه طول سواحل چگونه است؟

دیوان در قضیه دریای سیاه بر اساس رویه های موجود و اصول حاکم برحقوق بین الملل شیوه تعیین طول خط ساحلی را مشخص می کند. دیوان اذعان می دارد باید در تحدید حدود فلات قاره به اصول ذیل توجه داشت:

محاسبه سواحل مرتبط: تنها سواحل مرتبط با یک منطقه مورد مناقشه می تواند در محاسبه طول سواحل ملاک قرار گیرند. این سواحل عبارتند از سواحل مقابل (opposite coast)  و سواحل مجاور (adjacent coast). به عنوان مثال باید منطقه مورد ادعا روبروی منطقه ساحلی مورد مناقشه بوده و اگر منطقه ساحلی پشت به منطقه مورد مناقشه باشند به عنوان ساحل مرتبط لحاظ نمی گردند.

لحاظ کردن سواحل هم پوشاننده(overlapping coast): سواحلی که به دلیل وجود خورها و خلیج ها در موازات با یکدیگر قرار می گیرند تنها یک بار می توانند در محاسبات لحاظ شوند.

استفاده از فرمول خط صاف در تعیین خط ساحلی: در ترسیم و تعیین خط ساحلی باید از فرمول خط صاف استفاده کرد به گونه ای که اگر فاصله دهانه خورها و خلیج ها کمتر از 12 مایل باشد، آنگاه باید طول خط ساحلی داخل خورها و خلیج ها نادیده گرفته شود.

4: مناطق مورد ادعای طرفین در دریای خزر کجاست؟

باید توجه داشت که اولاً کشورهای حاشیه دریای خزر عضو کنوانسیون 1982 حقوق دریاها نیستند و ثانیاً عده ای از حقوقدان ها اعتقاد دارند که نمی توان و نباید دریای خزر که یک دریاچه است را مشمول این کنوانسیون دانست. اما باید توجه داشت که تاکنون ماهیت حقوقی این دریا در هاله ای از ابهام بوده و قاطعانه نمی توان گفت این دریا یک دریای بسته (closed sea) و یا یک دریای محصور (enclosed sea) است.

همچنین نمی توان به این بهانه که دریای خزر یک دریای بسته یا دریاچه است، به رویه های بین المللی مربوط به تحدید حدود فلات قاره بی توجه بود. زیرا در هر شرایطی مجبور به تحدید حدود فلات قاره دریای خزر می باشیم.

سه کشور ایران، آذربایجان و ترکمنستان در قسمت جنوبی دریای خزر که به بلوک جنوبی و یا بلوک شماره 3 معروف است دارای ادعاهای متفاوتی در زمینه تحدید حدود فلات قاره می باشند.

5: طول سواحل کشورهای بلوک جنوبی دریای خزر چقدر است؟

طول جغرافیایی سواحل کشورهای پیرامون خزر به این شرح است:

ایران (۶۵۷ کیلومتر)

آذربایجان (۸۲۰ کیلومتر)

روسیه (۱۳۵۵ کیلومتر)

قزاقستان (۱۹۰۰ کیلومتر)

ترکمنستان (۱۷۶۸ کیلومتر)

طول سواحل بیان شده طول جغرافیایی سواحل است حال آنکه در حقوق دریاها ضابطه تعیین میزان طول سواحل به گونه دیگری است. اگر ضوابط بیان شده در آراء دیوان که عبارتند از:

استفاده از "فرمول خط صاف"

رعایت "سواحل هم پوشاننده"

تکیه بر "سواحل مرتبط"

رعایت گردد آنگاه در نسبت با بلوک جنوبی دریای خزر میزان سواحل موثر سه کشور ایران، ترکمنستان و آذربایجان بسیار متفاوت از آنچه که بیان شده خواهد بود.

دقیقتر آنکه طول خط ساحلی حقوقی متفاوت از طول خط ساحلی جغرافیایی خواهد بود. اگر بر اساس اصول کلی حقوق بین الملل و عرف های شناسایی شده توسط دیوان بین المللی دادگستری به محاسبه خطوط سواحلی کشورهای حاشیه دریای خزر بپردازیم خواهیم دید که طول خط ساحلی کشورها به شکل ذیل خواهد بود:

ایران (621 کیلومتر)

آذربایجان (346 کیلومتر)

ترکمنستان (407 کیلومتر)

در نتیجه: طول سواحل مرتبط ایران با 621 کیلومتر طول می تواند نقشی تعیین کننده در تحدید حدود فلات قاره بلوک جنوبی دریای خزر داشته باشد و این میزان بیشتر از طول خط ساحلی ترکمنستان با 407 کیلومتر و آذربایجان با 346 کیلومتر است. این در حالیست که از نقطه نظر جغرافیایی ترکمنستان دارای 1768 کیلومتر و آذربایجان دارای 820 کیلومتر خط ساحلی می باشند.

میثم آرائی درونکلا

عضو هیئت علمی دانشگاه و مدیریت موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر