مهر: آثار زیانبار زوال خاموش زیست محیطی دریای خزر را نباید ناچیز شمرد به خصوص که سواحل خزر توان بالقوه غیر نفتی مهمی را نیز دارد.

منطقه خزر در ایران با وجود آنکه تنها چهار درصد از کل خاک کشور را در بر می گیرد و هیچ گونه بهره برداری از منابع نفت و گاز واقع در این منطقه از جمله در آبهای آن صورت نمی گیرد در مقابل 40 درصد از فعالیتهای کشاورزی را به خود اختصاص داده است.

همچنین در سراسر منطقه ساحلی بویژه در سمت ایران و روسیه تعداد زیادی از مردم از طریق ماهیگیری زندگی می کنند بعلاوه سواحل خزر باعث جذب گردشگرانی از مناطق مختلف می شود.

متاسفانه ظرفیتها و جذابیتهای ساحلی و دریایی کشور ایران به ویژه در استان گیلان بدون استفاده مانده و اغلب مردم به دیدن دریا یا گذر از کنار آن بسنده می کنند در حالیکه گردشگری دریایی ظرفیتی است که به دور از چشمان مسئولان رها شده است.

سفرهای دریایی و گردشگری دریایی از جذاب‌ترین سفرهای تفریحی و سیاحتی است که در کشورهای ساحلی طرفداران فراوانی دارد.

امروزه در جوامع بشری توسعه گردشگری دریایی از نقش عمده و مهمی در بهبود وضعیت اقتصادی و ترویج فرهنگ میان ملتها برخوردار است اما با توجه به آلودگی در حال گسترش، مردمان کشورهای منطقه خزر در آینده به سختی خواهند توانست از منابع متکی به دریا که هرکدام توانی بالقوه را برای رشد و توسعه ارائه می دهند، بهره برداری کنند.

عوامل گوناگونی محیط زیست حوزه دریای خزر را هدف گرفته است که هر یک از آنها می تواند به نحوی فرسایش ایجاد کند که در نهایت موجب می شود امکان بهره برداری از منابع دریا از همگان سلب شود و یا چنین کاری را پرهزینه کند.

مهمترین منبع آلودگی ناشی از نفت در دریای خزر از حوزه های نفتی در جمهوری آذربایجان بوده است
برخی از این عوامل از یکدیگر ناشی و منتهی به مراحلی می شوند که در نهایت می تواند با هدفها و منافع کشورهای واقع در این حوزه تداخل کرده و مانع از تحقق آنها شود.

در این میان انسانها بخش کوچکی از تاریخ جهان را به خود اختصاص می دهند اما تهدیدی عظیم و فوری نسبت به اکوسیستم خزر دارند و در عین حال که طبیعت می تواند از خود در برابر سطوح خاصی از آلودگی دفاع کند اما هنگامی که فعالیت انسان میزان آلودگی را افزایش می دهد و در عین حال مانع از فرآیندهای پاکسازی طبیعی می شود فاجعه زیست محیطی آغاز می شود.

برخی صاحبنظران و کارشناسان آلودگی ناشی از منابع مستقر در خشکی، آلودگی ناشی از حفاری در دریا، آلودگی ناشی از تخلیه مواد زائد و سمی، تخلیه زوائد اتمی، آلودگی ناشی از کشتی ها، آلودگی ناشی از اتمسفر، حفاری و اکتشاف در بستر عمیق دریاها را عمده منابع آلودگی دریایی عنوان می کنند.

همچنین آنان بر این باورند، نوسانات سطح آب دریا، مسائل زیست شناختی، مشکلات بوم شناختی، فعالیتهای نفتی و صنعتی منابع اصلی تهدید کننده محیط زیست دریای خزر هستند.

بدین ترتیب نوسانات سطح آب یکی دیگر از مسائل مهم دریای خزر است که به مشکل بزرگی تبدیل شده است در دوره های زمانی متفاوت سطح آب دریا کاهش و افزایش دارد و آخرین سیکل این تغییرات از سال 1356 شمسی آغاز شده و تاکنون دریای خزر به روند بالا آمدن آب خود ادامه داده است.

قبل از این دوره از سال 1308 تا 1356 سیکل کاهش ارتفاع آب جریان داشت که به دلیل عمق کم در سواحل شمالی و شرقی در فاصله این دوره یک جابجایی 180 کیلومتری در خط ساحلی پدید آمد.

در سالهای اخیر میزان آلودگی و افزایش سطح آب تا حد خطرناکی با یکدیگر منطبق شده اند تا یک دهه قبل علت اصلی آلودگی آبهای دریای خزر فاضلابهای صنعتی از ساحل بودند که به دریا ریخته می شدند ولی اکنون علاوه بر آن، توسعه گسترده منابع هیدروکربور مشکلات بزرگتری را برای آینده مطرح می سازد بخصوص که تولید به درون دریا منتقل شده است.

از آثار مهم آلودگی آب با منشا نفت یا پسابها مشکلات زیست شناختی است که برای موجودات زنده دریایی به وجود می آید از آنجا که نفت خام یک ماده خالص نیست و در آن انواع هیدروکربورها با تفاوت های فیزیکی و شیمیایی مختلف وجود دارد هنگامی که دریا را آلوده می سازد به اشکال گوناگون تبلور پیدا می کند که اغالب برای آبزیان مضر است تعدادی از آنها که سبکتر هستند به سرعت تبخیر می شوند و هوا را آلوده می سازند.

بخشی دیگر بصورت ذرات معلق در دریا شناور باقی می مانند که گاهی ماهیان آنها را می خورند و دچار مسمومیت می شوند قسمتهایی از نفت جذب پوست آبزیان دریا می شود و تعدادی نیز رسوب کرده و باعث آلودگی موجودات کف زی می شود.

قسمتی نیز به شکل لایه نازکی در سطح دریا قرار گرفته از نفوذ نور خورشید می کاهند بالاخره بخشی نیز بصورت توده هایی در می آیند که در اثر جریان آب و باد بطرف ساحل رفته و سبب آلودگی آن می شوند.

یک کارشناس ارشد مسائل زیست محیطی در این باره گفت: سرازیر شدن انواع پسابهای صنعتی بویژه نفت و فرآورده ها و سموم، ضمن آلوده ساختن آب دریا، حیات آبزیان را نیز به خطر انداخته است.

محمدتقی واعظ افزود: در مورد ماهیان و منابع زیستی این دریا باید افزود که شرایط ویژه اکولوژیک و مهاجر بودن ماهیان این دریا ایجاب می کند یک نظام مدیریتی و سهمیه بندی استحصال ماهی اندیشیده شود.

وی ادامه داد: ماهیان خاویاری تنها گونه آبزی کم نظیر موجود در دریای خزر است که با 100 تا 250 میلیون سال قدمت از عصر ژوراسیک با برخورداری از تکامل فیلوژنی تاکنون در دریای خزر زیست می کند.

این کارشناس زیست محیطی عنوان کرد: اکنون بیش از 90 درصد ذخائر ماهیان خاویاری دریای خزر به دلیل صید قاچاق نابود شده است و امروز ذخائر ارزشمند ماهیان خاویاری دریای خزر بیش از هر زمانی در طول چند میلیون سال زیست با خطر انقراض مواجه هستند.

مهمترین منبع آلودگی ناشی از نفت در دریای خزر از حوزه های نفتی در جمهوری آذربایجان بوده است، واگذاری پاره ای امتیازات برای اکتشاف و شناسایی و استخراج هیدروکربوری در دریای خزر خطرات ناشی از به هم خوردن اکوسیستم و محیط زیست دریایی را به شدت افزایش می دهد.

به هرحال حوزه دریای خزر به دلیل موقعیت و ویژگیهای خاص خود منطقه ای مهم و استراتژیک تلقی می شود که پس از فروپاشی شوروی و ظهور سه کشور جدید ساحلی بر اهمیت آن افزوده شده است در عین حال این منطقه به دلیل شرایط خاص ژئوپلوتیک، سیاسی، تاریخی و نظامی از نقاط بحران خیز و با اهمیت جهان است و موضوعات مختلف در آن برای کشورهای منطقه و قدرتهای بزرگ حائز اهمیت فراوانی است.

این منطقه حلقه اتصال میان اروپا و آسیا، محل تمدنهای کهن و تنوع نژادی، نقطه پیوند دو دین بزرگ اسلام و مسیحیت و بالاخره یکی از مسیرهای مهم ترانزیت و اتصال انرژی منطقه به اروپاست و باید به حفظ آن همت گماشت.