سال 2018 سال نوید بخشی برای نیروی هوایی روسیه نبوده است. به نظر می آید سال 2019 و حتی پس از آن هم چنین نباشد. با آنکه بلندپروازی های بسیاری در مورد توسعه توان نیروی هوایی روسیه وجود داشت، اما مشکلات فنی، کمبودهای مالی و الزامات دفاعی در حفظ توان کنونی سبب شود باز هم تاخیر در برنامه ها در سال پیش رو ادامه یابد. اکنون آگاهان مسائل نظامی روسیه و حتی مقامات رسمی نظامی تلویحا تایید می کنند در سال 2019 تحولی در نیروی هوایی روسیه رخ نخواهد داد و باید منتظر بود تا از سال 2020 به بعد برخی برنامه های اساسی و مهم برای بهبود توان نیروی هوایی عملیاتی شود.

مهمترین این حوزه ها عبارت هستند از به کارگیری جنگنده های جدید به ویژه جنگنده نسل پنجم سوخو-57 و سایر جنگنده های نسل چهار و نیم؛ تولید بمب افکن های راهبردی نسل جدید توپولوف-160 و نیز بهسازی ناوگان توپولوف-95 و توتوپولوف-22 ام؛ افزایش توان حمل و نقل هوایی با هواپیماهای سنگین ایلیوشین-76 و در نهایت روند هوشمندسازی مهمات هوابرد مورد استفاده جنگنده ها و بمبافکن ها؛ به همه اینها باید الزامات جایگزینی تجهیزات فرسوده کنونی را هم اضافه کرد. بخش قابل توجهی از ناوگان نیروی هوایی نیازمند نوسازی با هواگردهای جدید است. گرچه مانند سال های دهه 1990 و 2000 اشتها برای صادرات به مشتریانی مانند هند، الجزایر، ویتنام و چین سبب نشده تا نیروی هوایی بی بهره بماند، اما سرعت تولیدات هوایی بالا نیست. اگر ارتقای کیفی تجهیزات را هم به این مجموعه اضافه کنیم باید نتیجه بگیریم نیروی هوایی روسیه با نیازهای وسیعی رو به رو است که امکانات کنونی تکافوی پاسخ گویی به آن را نمیدهد. به خصوص اکنون که قرار است بودجه دفاعی برای سال 2019 به میزان 4 درصد کمتر شود.


► جنگنده ها

در سال 2018 نیروی هوایی روسیه 36 هواپیمای جنگنده جدید تحویل گرفته است. سال قبل این نیرو 43 جنگنده جدید تحویل گرفته بود. 14 جنگنده سوخو-30، 12 جنگنده سوخو-34 و 10 جنگنده سوخو-35 مجموع این 36 جنگنده جدید تحویلی به نیروی هوایی روسیه در سال 2018 بوده است.

همین طور تعداد 14 جت آموزشی یاک-130 هم برای مقاصد آموزشی تحویل این نیرو شده است. نگاهی به روند تجهیز نیروی هوایی روسیه نشان می دهد که تعداد جنگنده های جدید تحویل شده به این نیرو از سال 2014 و شروع بحران های عمده خارجی روسیه روند رو به کاهشی نشان می دهد. با آنکه نیروهای نظامی روسیه در دو بحران عمده در اوکراین و سوریه درگیر شده اند، اما صدمات اندکی متوجه هواگردهای روسی شده است. اما به موازات این درگیری ها خبری هم از تجهیز نیروی هوایی روسیه به تجهیزات جدید به خصوص با توجه به افزایش تنش ها در اوکراین و اصطکاک با اعضای ناتو رخ نداده است.

در سال 2018 صادرات جنگنده های روسی چندان نیازهای داخلی را تحت الشعاع قرار نداده است: به چین 10 سوخو-35، به مصر 12 میگ-29 ام و بخ قزاقستان 4 سوخو-30 تحویل شده و لائوس هم 4 جت آموزشی یاک-130 دریافت کرده است. سوخو-30 های تحویل شده به میانمار در ابتدای 2018 در سال قبل تولید شده بود.

از هم اکنون اعلام شده که در سال 2019 خبری از تحویل جنگنده های جدید میگ-35 نخواهد بود. میگ-35 یا با نام دیگرش سوپر فولکروم، چند سال متوالی است که در روند تاخیر تولید قرار دارد. قرار شده تا در سال 2020 تعداد 14 فروند میگ-35 برای نیروی هوایی روسیه خریداری شود. میگ-35 از ابتدا با هدف صادرات ساخته شد، اما در میان مشتریان خارجی خود چندان توفیقی نیافت. مصر که میگ-29 ام را دریافت کرده بود از همین حالا به شدت از کیفیت جنگنده های دریافت شده ناراضی است و بعد از یک سانحه آنها را زمینگیر کرده است. ایران هم قصد دارد اگر از بند تحریم های تسلیحاتی شورای امنیت رها شود از روسیه جنگنده بخرد، اما از کیفیت میگ-35 به خصوص رادار قدیمی آن راضی نیست. مشکل میگ-35 آن است که در برابر همتای هموطنش یعنی سوخو-30 هنوز چند سروگردن پایینتر است.

اما گل سر سبد نیروی هوایی روسیه جنگنده رادارگریز سوخو-57 است. اکنون رسما اعلام شده که تا سال 2020 خبری از خریداری و عملیاتی شدن این جنگنده نخواهد بود. بخشی از مساله به کمبودهای مالی ربط داده شده اما به نظر می آید مشکلات فنی در روند تولید اساسیتر باشد. مهندسان سازنده دریافته اند که موتور ای ال-41 اف نمی تواند با الزامات مورد نظر در عملیات سوخو-57 مطابقت داشته باشد. موتور تواناتر ایزدلیه-30 روی سوخو-57 نصب و آزمایش شده، اما هنوز تا عملیاتی شدن نهایی راه پر پیچ و خمی دارد.

در مورد توان عملیاتی سوخو-57 هم چند و چون بسیاری وجود دارد. همین چند و چون سبب شد تا هند به کلی عطای آن را به لقایش ببخشد و از مشارکت در جنگنده نسل پنجم روسیه منصرف شود. گفته می شود میزان رادارگریزی سوخو-57 بسیار نازل و ضعیف است و در قیاس با جنگنده هایی همچون اف-22 یا اف-35 حرفی برای گفتن ندارد. در حالی که سطح مقطع رداری (RCS) اف-22 و اف-35 کمتر از یک هزارم متر (0.001) تخمین زده میشود سوخو-57 چیزی حدود 0.25 تا 0.1 متر دارای سطح مقطع راداری است. توان رادار خود جنگنده و نیز موتورهای آن هم موجب شک و تردیدهای بسیاری شده است. گفته می شود هند با بررسی برخی داده های فنی سوخو-57 با داده های فنی که از رافال فرانسوی و تایفون انگلیسی در اختیار دارد دریافته است که نمی توان سوخو-57 را دست کم با مقدورات کنونی یک جنگنده انقلابی محسوب کرد. برای نیروی هوایی روسیه هم عملیاتی کردن همین جنگنده تا دو سال آتی رخ نخواهد داد. صرف نظر از نمایشی که بر فراز سوریه اجرا شد بار اصلی نیروی هوایی روسیه را کماکان سوخوها بر دوش خواهند کشید.


► بمب افکن ها

ناوگان بمب افکن های روسیه که برایش نمادی از ابرقدرت بودن است هم از حیث حفظ توازن استراتژیک اتمی در سطح جهانی و هم از حیث کاربرد متعارف اهمیت دارد. این ناوگان شامل سه بمب افکن توپولوف-160، 95 و 22 ام است. هر سه نوع هم در نمایش قدرت هستهای روسیه و هم در حملات هوایی به سوریه به کار رفتند. مشکل اساسی روسیه فرسودگی و قدیمی بودن این ناوگان است. به همین سبب یکی از اولویت ها ساخت بمب افکن های جدید از همین مدل ها و نیز طراحی بمب افکن های جدید بر اساس رقابت با آمریکا بوده است. توپولوف-95 و 22-ام مورد بهسازی تجهیزات الکترونیک و هدف گیری قرار گرفته اند.

از توپولوف-22 ام نسخه جدیدی با نام ام-3 ام برای نخستین بار در اوت 2018 آزمایش شده است. توپولوف-160 هم مورد بهسازی تجهیزات واقع شده، اما به دستور پوتین قرار است 10 فروند نسخه نو از آن ساخته شود. اما ساختن همین ده فروند هم به یک مشکل عمده برای صنایع نظامی روسیه بدل شده است. در سال 2017 یک فروند جدید از آن ساخته شد که در حقیقت شامل عملیاتی کردن تجهیزات روی یک بدنه کامل بازمانده از دو دهه قبل بود.

این نمونه که در ابتدای سال 2018 پرواز کرد قرار است پایه تولید 10 توپولوف-160 کاملا جدید (اعم از بدنه و موتور) باشد. برنامه ظاهرا از سال 2018 شروع شده ولی قرار است اولین فروند آن در سال 2023 تحویل شود. به احتمال زیاد این برنامه هم شاهد تاخیرهای بسیاری خواهد بود. زنجیره صنایع نظامی روسیه با فروپاشی شوروی تا حد زیادی گسسته است. نیروی انسانی ارزشمند تا حد زیادی مهاجرت کرده و مشکلات مدیریتی و فنی در تولید باقی مانده است. برای جامعه نظامی روسیه اما این سوال مطرح است که اگر توپولوف-160 جدید هم تولید شود قادر به رقابت با هماوردان آمریکایی خود مثل بی-1 و بی-2 خواهد بود؟

فکر ساخت یک بمب افکن رادارگریز مثل بی-2 در روسیه وجود دارد. توپولوف پاک دا قرار بود اولین پیش نمونه را در سال 2020 به نمایش بگذارد اما خیلی زود روشن شد که روسیه هنوز بضاعت ساخت چنین بمب افکنی را ندارد. به همین سبب قرار شده تا پاک دا در سال 2023 پیش نمونه خود را عرضه کند. اما بسیاری کارشناسان بر این باورند که حتی عرضه پیش نمونه زودتر از زمانی بین سالهای 2025 تا 2030 رخ نخواهد داد. این در حالی است که اگر آمریکا بمب افکن جدید خود با نام بی-21 را عملیاتی کند روسیه نیازمند بازاندیشی در طرح پاک دا خواهد بود. چین هم در حال ساخت بمب افکن رادارگریزی با نام اچ-20 است که قرار است پیش نمونه آن در هفتادمین سالگرد حکومت کمونیستی در سال انتهای سال 2019 به نمایش گذاشته شود. هر چه هست روسیه در رقابتی نفس گیر و دشوار در ساخت بمب افکن قرار دارد.


► ترابری هوایی نظامی

روسیه برای حفظ برتری خود به عنوان یک قدرت نظامی بین المللی توجه ویژهای به توانمندی ترابری هوایی نظامی نشان داده است. بخشی از برتری روسیه در سوریه از طریق برپایی پل هوایی مقدور شد که تامین کننده ملزومات برای نیروهای روسیه در لاذقیه بود.

روسیه به عنوان وسیعترین کشور جهان طول سرزمینی حدود هشت هزار کیلومتر دارد که پوشش نظامی آن نیازمند یک ناوگان حمل و نقل هوایی نظامی توانمند است. ستون فقرات ترابری هوایی نظامی روسیه هواپیماهای غول پیکر ایلیوشین-76 هستند. روسیه تصمیم داشت تا در فاصله سالهای 2017 تا 2022 تعداد 36 ایلیوشین-76 نسخه ام دی 90 ای تولید و به نیروی هوایی تحویل دهد.

نسخه ای که توان حمل 52 تن بار را دارد. حسب این برنامه قرار بود تولید این هواپیما از 3 فروند در سال 2018 به 14 فروند در سال 2022 برسد. با این حال شواهد حاکی از ناتوانی روسیه در تولید این هواپیما با سرعت مد نظر است. در سال 2018 تنها یک ایلیوشین-76 ساخته شده و تازه وارد مراحل آزمایش شده است و خبری از دو فروند دیگر نیست.

روسیه برای سال 2019 هم برنامهای برای به خدمت گرفتن یک ایلیوشین-78 (نسخه آواکس ایلیوشین-76) داشت که مشخص نیست با این وضعیت ره به کجا ببرد. قطع رابطه با اوکراین سبب شده تا برنامههای روسیه برای تامین برخی نیازمندی های ترابری نظامی هوایی از طریق شرکت آنتونوف اوکراین ناممکن و رها شود. روسیه با چند برنامه دیگر برای تولید هواپیماهای ترابری نظامی مانند ایلیوشین-112 و ایلیوشین-276 سودای جایگزینی هواپیماهای ترابری نظامی قدیمی همچون آنتونوف-72 ، 26 و 12 را دارد که وعده تولید آن به سالهای آتی داده شده است اما بعید است با توجه به کاستیهای کنونی امکانی برای تحقق به وقت تحویل آنها وجود داشته باشد. مشکل روسیه در تولید برخی قطعات موتور توربوفن و نیز برخی قطعات الکترونیک هدایت هواپیما در این تاخیرها بیتاثیر نیست. این به جز ناکارآمدی مدیریتی و کاستیهای مالی است.


► مهمات هوابرد

نیروی هوایی روسیه در قیاس با نیروی هوایی آمریکا، اسرائیل یا کشورهای اروپایی ضعفی مهم در حوزه مهمات هوابرد دارد: اگر آنها از مهمات کاملا هوشمند و هدایت شونده استفاده می کنند قسمت عمده مهمات مورد استفاده روسیه غیرهدایت شونده و غیرهوشمند است.

در سوریه که نیروی هوایی روسیه به صورتی تمام عیار وارد جنگ شد بیشتر از 90 درصد مهمات پرتاب شده از جنگندهها و بمب افکنهای روسیه از نوع سقوط آزاد و غیرهدایت شونده بود. در مورد مهمات هدایت شونده مورد استفاده هم خلبانان روسی رضایت نداشتند.

استراتژی پیج روایت خطاهای مکرر این مهمات هدایت شونده ساخت روسیه در سوریه را شرح داده است. روسیه برای مهمات جنگنده ها و بمبافکن هایش هنوز به ذخایر عظیم برجا مانده از دوران شوروی متکی است. در سوریه عکس های متعدد از باقی مانده مهمات هوابرد روسی عمل نکرده در میدان نشان می داد که مدلهایی مورد استفاده بودند که مربوط به حتی قبل از دهه 1980 می شدند.

سلاح غیر هدایت شونده ارزان است. جایگزینی این حجم از مهمات با کیت های هدایت لیزری و تلویزیونی یا ماهوارهای هزینه ای دارد که از عهده روسیه خارج است. این به جز مساله کیفیت است که مشکل همیشگی محصولات روسی است. برنامه های مختلف برای ساخت مهمات دور ایستا، موشک های هواپرتاب و مهمات دقیق هدفگذاری شده اما بعید است نه روسیه بتواند چالش های مالی و فنی مربوط به تولید انبوه آنها را در سال 2019 و پس از آن رفع و رجوع کند و نه اینکه بتواند به راحتی از خیر ذخایر عظیم و ارزان مهمات هوابرد برجا مانده از دوره جنگ شوروی بگذرد.


► نتیجه گیری

نیازمندی های دفاعی روسیه به قدری وسیع است که به سختی می توان از حوزه ای صرف نظر کرد. روسیه هنوز با تنش در اوکراین و دریای سیاه روبه رو است. حضور نظامی در سوریه علیرغم بدل شدن آن به منافشه ای منجمد ادامه یافته است. قدرت نمایی در آب های مدیترانه و بالتیک و دریای سیاه در کنار دفاع از منافع خود در اقیانوس منجمد شمالی و حفظ توان راهبردی هسته ای با زیردریایی های موشک انداز مسلح به کلاهک اتمی، به همان اندازه اهمیت دارد که آماده داشتن واحدهای زمینی در مرزهای با اروپا، نیروهای موشکی زمین پایه اتمی و سیستم های دفاع هوایی و موشکی.

در این میان نیروی هوایی هم اهمیت خود را حفظ کرده، زیرا هم بازوی جنگ متعارف روسیه است و هم بازوی نامتعارف آن. نیروی هوایی جایی است که هم هزینه ها بسیار بیشتر است و هم تنگناهای فنی در رقابت با پیشرفتهای حیرت آور رقبای روسیه بیشتر به چشم میخورد. چالش مزبور چنانکه در سال 2018 ادامه یافت در سال 2019 و حتی سالهای آتی و دهه پیش رو هم ادامه خواهد یافت.

نویسنده: دکتر امین پرتو، دانش آموخته علوم سیاسی از دانشگاه تهران؛

منبع: دیدبان روسیه