بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی ، این ایالت به 15 کشور مستقل تبدیل شد. نظام آموزشی با توجه به شرایط هر کشور دست خوش تغییراتی قرارگرفت. البته بعضی از کشورها  همچنان به  آموزش همانند زمان شوروی ادامه دادند.  در ادامه تغییرات آموزشی در چند کشور پسا شوروی را بیان می کنیم .

آموزش در ازبکستان

قبل از  اشغال ازبکستان توسط روسیه تزاری عمدتا مدارس دینی (مکتب) ، قاریخانه و مدرسه وجود داشت. بر طبق عرف ، زنان از تحصیل بی بهره بودند، مگر دختران اشراف  در مدارس مذهبی . پس از اشغال ازبکستان توسط روسیه مراکز آموزشی لائیک شروع بکار کرد. روسیه تزاری با توجه به سیاست روسی سازی در ترکستان تلاش زیادی برای سواد آموزی اهالی می کرد. در تعلیم زبان و فرهنگ روس بعد از 1905 در بخارا و برخی از شهرهای ازبکستان ، مدارس به سبک نوین تشکیل شد. در این مدارس تدریس به زبان محلی صورت می گرفت.

در دهه 1920 سیاست روسی سازی ، مبارزه با بی سوادی را در دستور کار خود قرار داد که نتیجه ی آن تا سال 1926 میلادی 6/11 درصد مردان و 3/7 در صد زنان و تا سال 1939 میلادی 6/83 درصد مردان و 3/73 درصد زنان با سواد شدند. پس از جنگ جهانی دوم ، تدریس اجباری به مدت 7 سال تعیین شد که از سال 1959 مدت آن به 8 سال رسید.

سیستم آموزشی ازبکستان تا سال 1990 همانند مدل شوروی سابق ارائه می شد، ولی از این سال به بعد تغییراتی به خصوص در دروس مربوط به تاریخ و ادبیات ازبکستان  به وجود آمد. ساعت آموزشی  آنها افزایش یافته و از زمان آموزشی زبان روسی کاسته شد.

سیستم آموزش و پرورش در سه سطح تشکیل می شود:

آموزش ابتدایی شامل کلاسهای اول تا چهارم

آموزش دوره راهنمایی شامل کلاس پنجم تا نهم

آموزش متوسطه شامل کلاس دهم تا دوازدهم

براساس آموزش دولتی ، کودکان از 7 سالگی به مدرسه می روند و آموزش تا پایان دوره راهنمایی اجباری است.  شروع مدارس از 2 سپتامبر و پایان آن 25 می  می باشد. طبق ماده 4 قانون اساسی زبان دولتی ، ازبکی است و تدریس به زبان ازبکی انجام می شود. علاوه بر این ، آنها به زبان های ملیت های مختلف ازبکستان احترام می گذارند.

تدریس در مدارس به 7 زبان انجام می شود از جمله ازبکی ، فروسی ، قزاقی ، قراقالپاقی ، قرقیزی ، تاجیکی و ترکمنی . در کنار این زبانها، زبانهای خارجی چون: فارسی، عربی، هندی، چینی، انگلیسی، فرانسه، آلمانی و ... نيز در ازبکستان تدریس میشود.

آموزش عمومی در ازبکستان شامل بخش های : ابتدایی ، راهنمایی ، دبیرستان ، آموزش تخصصی ، آموزش عالی ، آموزش عالی تخصصی ، آموزش مهارت کادرها و بازآموزی آنها و آموزش خارج از مدرسه است.

آموزش پیش‌دبستانی و ابتدایی برای آمادگی نونهالان و شکل‌گیری تمایل به آموزش در بین آنها انجام می‌شود و انواع مؤسسات آموزش ابتدایی به شرح ذیل است: «یسلی» (کودکستان برای سنین 1- 3 سال)، «باغچه» (برای سنین 3- 7 سال) و آموزش ابتدایی (در سنین 6-7 سال) که در مراکز دولتی و یا غیردولتی ثبت‌نام صورت می‌گیرد.

گرجستان

گرجستان از زمان استقلال شوروی ، اصلاحات زیادی در نظام آموزشی انجام داده ، اما مشکلات مختلفی در ارتباط با آموزش پیش از دبستان ، ادغام اقلیت های قومی و بیکاری همچنان باقی مانده است.

آموزش پیش از دبستان یکی از عوامل مهم در موفقیت تحصیلی در سال های بالاتر می باشد اما تنها حدود نیمی از کودکان گرجستان به مدارس آمادگی می روند.

این مسئله ، تنها نبود کودکستان به تعداد کافی برای بسیاری از کودکان گرجی نیست ، که از آموزش پیش دبستانی  محرومند. بلکه برخی از والدین ، پیش دبستانی را نه محلی برای کسب آموزش بلکه جایی برای نگهداری کودکانشان  می دانند.

برای تغییر این وضعیت ، دولت به کمک صندوق کودکان ملل متحد(یونیسف) اصلاحات زیادی را انجام داده اند و قانون پیش دبستانی را برای تنظیم مجدد سیستم مدارس تغییر داده اند.

دو سوم کودکان 15 ساله در گرجستان در خواندن ، ریاضیات و علم مهارت ندارند که بدترین نتایج در اروپا به شمار می رود. یونیسف این موضوع را با ثبت نام اندک در مهد کودک ها مرتبط می داند.

زبان رسمی در گرجستان ، گرجی می باشد. سال های طولانی اولین زبان خارجی  که در مدارس تدریس می شد ، زبان روسی بوده است. اما اخیرا این وضع تغییر کرده و زبان انگلیسی به عنوان زبان خارجی در مدارس گرجستان تدریس می شود. آموزش اجباری زبان انگلیسی در مدارس گرجستان برای کمک به ادغام دانش آموزان در جامعه جهانی است.

آموزش و پرورش در تاجیکستان

 امروزه  ، آموزش و پرورش و بودجه آن در تمام سطوح تقریبا تحت کنترل وزارت آموزش و پرورش است. آموزش رسما برای 9 سال سنی از 7 تا 17 سال اجباری است. مدرسه از سن 6 سالگی آغاز می شود و به مدت 4 سال دوره ابتدایی و دبیرستان از سن 10 سالگی و به مدت 7 سال شامل یک دوره 5 ساله و 2 ساله می باشد.

زبان آموزشی در مدارس فارسی تاجیکی است . از سال 2003 میلادی ، زبان روسی نیز به عنوان زبان دوم آموزشی اجباری شده است. در صد افراد باسواد  در تاجیکستان حدود 98 درصد است اما کیفیت آموزش در کشور پایین است.  در تاجیکستان مدارسی هم وجود دارد که  به زبان روسی و ازبکی  فعالیت می کنند.

به خاطر ضعف اقتصادی در تاجیکستان و ساختار کهنه ی بجا مانده از زمان شوروی ، این کشور مشکلات فراوانی در زمینه آموزش و پرورش به ویژه امکانات آموزشی ، کمبود معلم و مواد آموزشی روبرو است . در این کشور بنا به اصلاحات فرهنگی و اجتماعی دولت ، حجاب در مدارس و دانشگاه های تاجیکستان ممنوع شده است.

در سال های اخیر وزارت آموزش و پرورش تاجیکستان قصد اجرای اصول جدید آموزشی در مدارس ابتدایی این کشور را دارد که با نظام تحصیلی شوروی سابق کاملا متفاوت است. این روش ، برگرفته از مدارس غربی می باشد. این شیوه جدید تدریس بر پایه تعلیمات « بنجامین بلوم » روان شناس امریکایی طرح ریزی شده است و این امکان را فراهم می کند که دانش آموزان هنگام درس به طور آزادانه در کلاس فعالیت کنند. در حالی که بر طبق نظام تحصیل زمان شوروی، دانش آموزان در زمان درس حق گفت‌وگو و بیان اندیشه آزادانه را نداشتند.

نظام آموزشی در لیتوانی

گسترش آموزشی در کشور لیتوانی ، برای بقا در جهان امروزی ، از لحاظ  کمی و کیفی از مهم ترین و ابتدایی ترین هدف این کشور می باشد. طرح ها و برنامه های اجراشده در این کشور گویای این امر است. از زمان تاسیس دولت لیتوانی تا حال پیشرفت های چشم گیری از هر لحاظ در حوزه آموزشی  بدست آمده است.

سیستم آموزش و پرورش کشور لیتوانی قبل از ورود به آموزش عالی به پنج دوره تقسیم می شود که عبارتند از :

1. کودکستان : مدت این دوره یک سال و برای کودکان 6 سال این دورهآموزشی رایگانبوده است.
2. آموزش پیش دبستانی
3. آموزش دوران دبستان
4. آموزش متوسطه اول
5. آموزش متوسطه دوم

دانش آموزانی که بخشی از برنامه آموزش و پرورش  پیش ازدبستان ،  ابتدایی و متوسطه خود یا تمام آن را در یک کشور خارجی یا یک موسسه بین المللی در خارج از کشور یا در لیتوانی تکمیل کرده اند، حق انتخاب یک مدرسه دولتی یا خصوصی را دارند. همچنین اگر دانش آموزی قادر به دستیابی یک سطح رضایت بخش از دانش و مهارت در طول دوره باشد، مدرسه برنامه آموزشی اورا مهیا و کمک های آموزشی را فراهم می کند. در کشور لیتوانی به دانش آموزان منتخب و برگزیده کمک های مالی زیادی می شود و می توانند از وام های بدون درصد استفاده نمایند.

آموزش در بلاروس

آموزش در بلاروس در تمام سطوح رایگان و تحت نظارت دولت است. آموزش اجباری از شش سالگی شروع می شود و تا 15 سالگی ادامه می یابد. بعد از آن یک دوره سه ساله دوره تکمیلی وجود دارد که به دوشاخه تقسیم می شود.

      علمی

      فنی و حرفه ای

دانش آموزان با تکمیل دوره یازده ساله  مدرسه یا گرفتن گواهینامه حرفه ای  اجازه  ادامه تحصیل در موسسات عالی را دارند. این دوره های سه ساله ، شبیه کالج های انگلیسی  است و دانش آموزان دوره  فنی و حرفه ای نیز می توانند در رشته ی خود مدرک حرفه ای دریافت کنند و پس از دریافت مدرک فنی و حرفه ای ، در رشته ای که مدرک گرفتند می توانند به اشتغال بپردازند یا می توانند در صورت تمایل به تحصیلات عالی ادامه بدهند و به دانشگاه بروند.

یکی از موضوعات مهم در نظام آموزشی جمهوری بلاروس  اجباری نبودن دوره پیش دبستانی است اما بیشتر خانواده ها خود را موظف می کنند که کودکان خود را از دوسالگی به مهد کودک ببرند تا تحت تعالیم تخصصی قرار بگیرند، سپس فرزندشان بتواند از آموزش های دوره پیش دبستانی نیز بهره ببرد.  حدود 70 درصد کودکان بلاروس آموختن را از سن دو سالگی آغاز می کنند.

مقیاس سنجش دانش آموزان نمره 10 می باشد . این مقیاس از سال 2002 در تمام مقاطع تحصیلی (ابتدایی ، دبیرستان ) مورد استفاده قرار گرفته است. نمره قبولی در سطوح اولی یک و دو است و در مقاطع بالاتر نمره 4 به بالا نمره قبولی محسوب می شود.

از سال 2015 بلاروس عضو پیمان بولونیا شده است که این امر گام مهمی در توسعه نظام آموزشی و پرورش ملی این کشور داشت.تلاش برای رسیدن به استانداردهای پیمان بولونیا تحول شگرفی در نظام آموزشی بلاروس به وجود آورد.

پیمان بولونیا: یک سری جلسات و توافقات بین وزرای آموزش کشورهای اروپایی است که استاندارد‌های آموزشی یکسانی را تایید می‌کند و حاصل این استاندارد‌ها یکسان‌سازی مدارک تحصیلی است. این پیمان ادامه تحصیل را برای دانشجویان کشورهای عضو، آسان‌تر می‌کند.
از زمان به امضا رسیدن این پیمان تا امروز هر دوسال یک‌بار وزرای علوم و آموزش کشورهای عضو گرد هم می‌آیند تا مراحل پیشرفت این پیمان را بررسی کنند. آخرین نشست وزیران کشورهای اروپایی در بخارست پایتخت رومانی برگزار شد و شرکت‌کنندگان در این نشست، آینده درخشانی را برای وضعیت تحصیلات آکادمیک دانشجویان کشورهای‌شان پیش‌بینی کردند. این پیمان در سال ١٩٩٩ بین ٢٩ کشور اروپایی به امضا رسیده و علاوه بر کشورهای اروپایی ۴٧ کشور دنیا در حال حاضر عضو پیمان بولونیا هستند.
اتحادیه اروپا و یونسکو نیز جزو پیگیری‌کنندگان اصلی این پیمان هستند.

آموزش در قزاقستان

 دوره آموزش ابتدایی در کشور قزاقستان  به مدت 9 سال می باشد. دانش آموزان بعد از طی این دوره می توانند در دبیرستان های متوسطه به مدت 2 سال تحصیلات خود را ادامه بدهند و دیپلم دبیرستان دریافت کنند یا در مدارس فنی به مدت 2 الی 4 سال تحصیل کرده و دیپلم فنی دریافت کنند.

 آموزش عالي در كشور قزاقستان توسط مؤسسات آموزش عالي شامل دانشگاه­ها و انستیتوها ارائه مي­شود. آموزش عالي در كشور قزاقستان تحت نظارت وزارت آموزش این کشور مي­باشد. در كشور قزاقستان سه سطح آموزش عالي وجود دارد: 1) دوره كارشناسي و ديپلم تخصصي؛ 2) دوره كارشناسي ارشد؛ 3) دوره نامزد علوم برابر با دوره .(Ph.D.)

ماندانا فردین - عضو  شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر