موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر (IIKSS)- پدیده مهاجرت را می‌توان جنبش جمعیتی دانست که بر اثر آن مردم از یک مکان به مکان دیگر یا از یک کشور به کشور دیگر با هدف تغییر بهتر شرایط زندگی و رسیدن به شرایط ایده‌آل و مطلوب، به صورت موقت یا دائم در گروه‌های کوچک و بزرگ اسکان می‌گیرند. در مقابل پناهجویان به دلیل فرار از مشکلات سیاسی، اجتماعی، امنیتی، فجایع طبیعی و انسانی، مذهبی، فقر، بیماری و ... اقدام به مهاجرت می‌کنند و در سوی دیگر دلیل مهاجرت ممکن است عوامل مساعد همچون بهداشت، مسکن، آزادی سیاسی و ... در مقصد مهاجرت باشد که مورد استقبال شهروندان یک کشور قرار می‌گیرد. مهاجرت‌ها اغلب به صورت فصلی و کاری(کمتر از یک سال)، مهاجرت دائم(تابعیت) و پناهدگی انجام می‌شود و در اکثر نقاط جهان بر اساس شرایط مختلف حاکم در کشور مقصد متغییر است. جمهوری آذربایجان همانند سایر کشورها از این قاعده مستثنی نبوده و پدیده مهاجرت نیز در این کشور صورت می‌پذیرد.

پس از پایان جنگ سرد میراث به جا مانده از شوروی برای جمهوری آذربایجان چالش‌های اقتصادی، معیشتی، بهداشتی، اجتماعی، وضعیت سیاسی ناپایدار و ... بود که وضعیت زندگی و اجتماعی شهروندان این جمهوری را دشوار ساخته بود. به همین دلیل در اولین سال‌های پس از استقلال و در سال 1991 جمهوری آذربایجان با مهاجرت تعداد قابل توجهی از اتباع خود به خارج از کشور مواجه گردید و در سوی دیگر نیز ترس و واهمه ناشی از جنگ با ارمنستان روند هجرت در میان شهروندان این جمهوری را تسریع نموده بود. از مقاصد اصلی پناهجویان را می‌توان روسیه، ترکیه، گرجستان، اوکراین، قزاقستان و آلمان دانست که در حال حاضر به دیاسپورا و افراد تاثیرگذاری در آن کشور تبدیل شده‌اند.

در حال حاضر بیش از 1/5 میلیون نفر از آذری‌ها در روسیه زندگی می‌کنند که بزرگترین جامعه دیاسپورای این جمهوری را در جهان تشکیل می‌دهند و این تعداد در برخی فصول به بیش از 3 میلیون نفر می‌رسد که اغلب مهاجرین کاری می‌باشند. چنین حضوری ارتباط فزاینده میان مسکو و باکو را در حوزه‌های مختلف به وجود آورده است ولکین طی چند سال اخیر و پس از تحریم‌های اتخاذ شده از سوی غرب در برابر روسیه، روند حضور مهاجرین آذری در روسیه معکوس شده است و اغلب آذری‌ها سعی می‌کنند کشور دیگری را برای کار و مهاجرت برگزینند و یا اینکه در کشور خود مشغول به کار می‌شود.

مقامات آذری به مدد و پشتوانه ذخایر نفتی موجود در این جمهوری طی چند سال اخیر توانسته‌اند وضعیت اقتصادی و تا حدودی وضعیت معیشتی شهروندان را بهبود بخشند که همین امر سبب شده است افراد کمتری از این جمهوری برای اشتغال به کشور دیگر مهاجرت نمایند و در سوی مقابل این کشور پذیرای مهاجرین از کشورهای دیگر نیز شده است. با این وجود اما کماکان درخواست اقامت از سوی آذری‌ها وجود دارد و بررسی آمارها نشان می‌دهد مقصد مهاجرین از روسیه به سمت کشورهای غربی و به صورت ویژه آلمان در حال افزایش می‌باشد. در این خصوص می‌توان اینگونه استنباط نمود که چنین رویکردی از سوی شهروندان آذری بدون تردید متاثر از سیاست داخلی و خارجی دولت آذربایجان است. سیاست غربگرایانه‌ای که طی چند سال اخیر روند رو به رشدی داشته است و تعدد دیدارهای دیپلماتیک، سرمایه‌گذاری و انعقاد قراردادهای تجاری با شرکت‌ها و کمپانی‌های غربی خصوصا در زمینه نفت و گاز  و در حوزه دریای خزر به وضوح از میل مقامات آذری به سمت ارتباط گیری بیشتر با غرب حکایت دارد.

برای آزمون این ادعا به جدول زیر که آمار آن متعلق به سال 2017 میلادی می‌باشد رجوع می‌کنیم:
 
https://www.worlddata.info/asia/azerbaijan/asylum.php

همانگونه که در جدول فوق مشاهده می‌کنیم 5/171 نفر از شهروندان آذربایجان در سال 2017 درخواست پناهندگی از کشورهای مختلف داشته‌اند. از این تعداد 864 نفر موفق به دریافت پناهندگی شده و 4/840 نفر از دریافت پناهندگی منع یا به عبارتی رد شده‌اند و در کل 15/1 درصد از شهروندان مایل به مهاجرت آذربایجان توانسته‌اند پناهندگی اخذ نمایند. در این بین بیشترین مقاصد به ترتیب متعلق به آلمان، آمریکا و کانادا می‌باشد و به طور کلی 85 درصد از درخواست‌های پناهندگی رد شده‌اند. با این حال بیشترین درصد قبول پناهندگی متعلق به اسپانیا و استرالیا می‌باشد. در کل 3/030 نفر از آذربایجان برای رفتن به آلمان درخواست داده‌اند که 595 نفر از آنها پذیرفته شده و درخواست 4/178 نفر نیز رد شده است. لازم به ذکر است در جدول فوق پرونده‌های سال‌های اخیر نیز مفتوح است که در تعداد پذیرفته‌شدگان و رد شدگان تاثیر داشته است.

در اندیکاتور زیر نیز روند درخواست و تعداد پذیرفته‌شدگان مهاجرین جمهوری آذربایجان نمایش داده شده است:

https://www.worlddata.info/asia/azerbaijan/asylum.php

در اندیکاتور فوق خط آبی تعداد درخواست‌های اولیه بعلاوه درخواست‌های بررسی شده را نمایش می‌دهد و رنگ‌های سبز و قرمز  نیز تعداد پذیرفته‌شدگان و درخواست‌های رد شده را نمایش می‌دهند.

روند فعلی مهاجرت در جمهوری آذربایجان حکایت از آن دارد که این پدیده وابستگی معنی‌داری به اقتصاد دارد و طبیعی است که هر میزان شرایط سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، رفاهی، بهداشتی زندگی و ... در این جمهوری بهتر باشد وضعیت مهاجرت معکوس خواهد بود، در غیر اینصورت  باید شاهد حجم مهاجرت از آذربایجان به مقاصد کشورهایی که در بالا به آنها اشاره گردید باشیم.

قاسم عزیزی عضو شورای علمی موسسه بین المللی مطالعات دریای خزر