توسعه روابط با آن دسته از کشورهایی که برای گفتگوی سازنده قابلیت خود را نشان می‌دهند و برای تقویت روابط دوجانبه تجاری- اقتصادی، علمی و فنی، سرمایه‌گذاری و روابط متقابل سیاسی و همچنین برای حضور ثمربخش در فرایندهایی که تشکیل‌دهنده فضای ژئواکونومیک جدید در اوراسیاست ابراز تمایل می‌کنند، برای کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از اهمیت بنیادی برخوردار می‌شوند. یکی از این کشور‌ها جمهوری اسلامی ایران است.

در زمان ما و در شرایطی که فرآیندهای پیچیده‌ای در سیستم ناپایدار روابط سیاسی و اقتصادی بین‌المللی در حال وقوع است، امکان همکاری علنی، متقابلا سودمند و امن میان کشورها، ارزش و اهمیت خاصی به دست می‌آورد. در این راستا، توسعه روابط با آن دسته از کشورهایی که برای گفتگوی سازنده قابلیت خود را نشان می‌دهند و برای تقویت روابط دوجانبه تجاری- اقتصادی، علمی و فنی، سرمایه‌گذاری و روابط متقابل سیاسی و همچنین برای حضور ثمربخش در فرایندهایی که تشکیل‌دهنده فضای ژئواکونومیک جدید در اوراسیاست ابراز تمایل می‌کنند، برای کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا از اهمیت بنیادی برخوردار می‌شوند. یکی از این کشور‌ها جمهوری اسلامی ایران است.
 
جمهوری اسلامی ایران یک کشور آسیایی توسعه‌یافته است که از موقعیت جغرافیایی بسیار مطلوبی در مرکز قاره اوراسیا برخوردار می‌باشد. اقتصاد ایران با وجود شرایط نامطلوب خارجی، نرخ رشد همسطح و یا بالاتر از میانگین جهانی را حفظ کرده است: در سال 2016، تولید ناخالص داخلی ایران به 1.4 تریلیون دلار امریکا رسید (و در رتبه 18امین اقتصاد جهان قرار گرفت)، رشد تولید ناخالص داخلی ایران نسبت به سال 2015، 6.5 درصد بود.    
 
ایران دارای یکی از بزرگترین ذخایر نفت و گاز جهان است: طبق گزارشاتBP (بی پی- شرکت نفت و گاز بریتانیایی)، ذخایر نفتی ایران در حدود 21.8 میلیارد تن (9.3 درصد از ذخایر جهانی) و ذخایر گاز آن - 33.5 تریلیون متر مکعب (18درصد از ذخایر جهانی) برآورد شده است. 
 
در سال 2016، تولید نفت ایران به 216.4 میلیون تن و تولید گاز آن به بیش از 202 میلیارد متر مکعب رسید. تقریبا تمام گاز تولیدشده در حال حاضر برای نیازهای داخلی مورد استفاده قرار می‌گیرد، به جز صادرات جزئی به ترکیه. مجتمع نفت و گاز تقریبا به طور کامل تحت کنترل شرکت ملی نفتی ایران (NIOC) و شرکت‌های وابسته به آن است و به طور مستقیم توسط وزارت نفت و انرژی ایران کنترل می‌شود.
 
قانون اساسی کشور متذکر شده است که شرکت‌های خارجی یا خصوصی نمی‌توانند مستقلا در استخراج منابع هیدروکربنی ایران شرکت نمایند. با وجود این، شرکت‌های خارجی می‌توانند در قالب قراردادهای خدمات تخصصی (قرارداد نفتی ایران، IPC) به اکتشاف و استخراج میادین بپردازند.
 
طبق شرایط چنین قراردادهایی، شرکت‌های سرمایه‌گذاری خارجی، حق استخراج نفت یا گازی را که در مالکیت شرکت دولتی است، ندارند، با این حال، به میزان و با شرایط مقرر در هر قرارداد، از دولت ایران پول دریافت می‌کنند. شایان ذکر است که در حال حاضر از ظرفیت انرژی ایران به طور کامل بهره‌برداری نمی‌شود: فرصت‌های تولید نفت و گاز در کشور به طور قابل توجهی بیش از فرصت‌های فعلی برای فروش آنهاست.
در مورد گاز طبیعی، ایران دسترسی مستقیمی به بازارهای بزرگ ندارد: ایران فاقد کارخانه‌های تولید LNG است، همچنین، خطوط لوله‌ای که امکان انتقال گاز از طریق آن وجود داشته باشد، در این کشور ساخته نشده است.
 
در مورد نفت، وضعیت بازار جهانی در سال‌های 2016-2018 با توجه به افزایش عرضه بیش از حد تقاضای نفت، به اندازه کافی مطلوب نیست. با وجود این، صادرات نفت ایران قابل توجه است. در سال 2017، ایران روزانه 2.5 میلیون بشکه نفت به یازار جهانی عرضه کرد که بیش از 40 درصد از آن به هند و چین تحویل داده شد. بزرگترین ذخایر نفت ایران در جنوب غربی کشور، در سواحل خلیج فارس متمرکز است (شکل 1).
 
 
شکل1. میادین نفتی اصلی ایران
منبع: اداره اطلاعات انرژی آمریکا
 
بزرگترین میدان گازی ایران، میدان عظیم انرژی پارس جنوبی است که 40 درصد کل ذخایر گاز کشور را تشکیل می‌دهد (شکل 2). طبق برنامه، استخراج و بهره‌برداری از میدان پارس جنوبی، در 24 فاز انجام خواهد شد و بهره‌برداری از 18 فاز آن در حال حاضر تحقق یافته است. به نوبه خود، اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا (ЕАЭС) در حکم یک اتحادیه همگرایی بین‌المللی است که در سال 2015 با مشارکت روسیه، قزاقستان، بلاروس، ارمنستان و قرقیزستان تشکیل شده است. در چارچوب اتحادیۀ اقتصادی اوراسیا مؤسسات ملی توسعه‌یافته‌ای فعالند که کار فضای اقتصادی واحد و اتحادیه گمرکی را تنظیم می‌کنند. در قلمرو اتحادیه اقتصادی اوراسیا که حدود یک هفتم خشکی‌های جهان را تشکیل می‌دهد، بیش از 180 میلیون نفر زندگی می‌کنند. توجه به این نکته حائز اهمیت است که در سال 2017، شاخص‌های عمده اقتصاد کلان در تمامی کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا به طور میانگین ​​2-5 درصد پویایی مثبت ثبت شده است (جدول 1).
 

شکل 2. میادین اصلی گاز ایران
منبع: اداره اطلاعات انرژی آمریکا
 
 
جدول 1- شاخص‌های اصلی اجتماعی- اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا در سال 2017 نسبت به سال 2016 –به درصد

 منبع: بر اساس شاخص‌های اجتماعی اقتصادی اتحادیه اقتصادی اوراسیا (ژانویه و دسامبر 2017). بررسی تحلیلی اداره آمار اتحادیه اقتصادی اوراسیا مورخ 12/2/2018
 
 
مجتمع سوخت و انرژی یکی از صنایع پشتیبان اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. روسیه و قزاقستان از ذخایر قابل توجه منابع سوخت و انرژی برخوردارند. به طور کلی، حدود 10 درصد ذخایر نفت جهان، حدود 18 درصد ذخایر گاز جهان و همچنین بیش از 16 درصد ذخایر ذغال سنگ جهان و بیش از 22 درصد ذخایر اورانیوم جهان، سهم اتحادیه اقتصادی اوراسیاست. در سال 2016، تولید نفت در اتحادیه اقتصادی اوراسیا بیش از 14درصد تولید نفت جهان و تولید گاز آن معادل 19.3درصد از تولید گاز جهان بوده و همچنین در این اتحادیه 5.1 درصد از برق جهان تولید شده است.
 
مقایسه شاخص‌های عمده اقتصاد کلان و شاخص‌های مجتمع سوخت و انرژی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در جدول 2 ارائه شده است. از این مقایسه پیداست که ظرفیت کل اقتصاد، و همچنین پتانسیل منابع طبیعی ایران و کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا در مقیاس جهانی بسیار مهم است. مجموع ذخایر نفت 17.5درصد از ذخایر جهان، مجموع ذخایر گاز تقریبا 36 درصد از ذخایر گاز جهان، تولید نفت و گاز - 19.4 درصد و معادل 25.0 درصد شاخص‌های جهانی است. این ارقام گویای آن است که سیاست هماهنگ و توسعه همکاری انرژی بین دولت‌ها دارای ظرفیت قابل ملاحظه‌ای برای تأثیرگذاری بر انرژی جهانی است.
 
جدول 2- مقایسه تعدادی از شاخص‌های اقتصاد کلان و شاخص‌های مجتمع سوخت و انرژی اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران (2016)

 
 
بسیاری از کشورهای جهان نسبت به همکاری با اتحادیه اقتصادی اوراسیا ابراز علاقه کرده‌اند؛ از جمله کشورهای چین، ویتنام، هند، اسرائیل، مصر، سنگاپور، و همچنین سایر اتحادیه‌ها و سازمان‌های بین‌المللی از جمله: مرکاسور، آ.سه.آن و سازمان همکاری شانگهای. با این حال، ایران از موقعیت ویژه‌ای در رابطه با تعامل با اتحادیه اقتصادی اوراسیا برخوردار است. اولا ایران قصد خود را برای پیوستن به اتحادیه گمرکی کشورهای عضو اتحادیه اقتصادی اوراسیا اعلام کرده و این امر به طور جدی از طرف این اتحادیه همگرایانه مورد حمایت قرار گرفته است. کسب و کار ایران انتظار دارد به بازارهای کشورهای عضو دسترسی پیدا کند که برای شرکت‌ها و سازمان‌های اتحادیه‌ای که مشتاق صادرات محصولات خود به ایران هستند، انتظار به‌جا و منصفانه‌ای است.
 
علاوه بر این، موقعیت جغرافیایی بسیار به صرفه‌ی ایران، امکان صحبت از پتانسیل بالای راهگذر ترانزیتی بین‌المللی «شمال-جنوب»، به طول بیش از 5.5 هزار کیلومتر را فراهم می‌آورد. این کریدور، به منظور کاستن از زمان و هزینه حمل کالا بین روسیه، شمال اروپا و کشورهای بالتیک و همچنین کشورهای هند، ایران و کشورهای خلیج فارس در نظر گرفته شده است. نقش کلیدی ایران این است که این کشور کوتاه‌ترین، امن‌ترین و ارزانترین مسیر حمل و نقل بین روسیه و کشورهای جنوب و شرق آسیا به شمار می‌آید. و در نهایت، حوزه انرژی خوش‌آتیه‌‌ترین حوزه همکاری بین اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران است. به علاوه که ایران به شدت به تجربه اتحادیه اقتصادی اوراسیا در شکل‌گیری بازارهای انرژی واحد علاقمند است، ضمن آنکه علاقمندی زیاد شرکت‌های نفت و گاز روسیه برای شرکت در پروژه‌های انرژی ایران حفظ شده و در حال افزایش است. البته در این مقاله، وضعیت کنونی [قبل از اعمال تحریم‌های جدید امریکا] این حوزه از همکاری مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته است.
 
شرکت سهامی عام «گازپروم» بر فعالیت‌ خود در جهت توسعه همکاری با ایران در سال‌های 2016 تا 2017 افزوده است. سفر کاری هیئت نمایندگی گازپروم به سرپرستی آلکسی میلر رئیس هیئت مدیره این شرکت به جمهوری اسلامی ایران در دسامبر 2017 صورت گرفت. در چارچوب این دیدار، دو طرف بر علاقمندی خود به توسعه سطح گسترده‌ی مشارکت تأکید کرده و موضوعات امیدوارکننده را در همکاری‌های دوجانبه مورد بحث قرار دادند، نقشه راهی به امضا رسید که آماده‌سازی یک مطالعه مفهومی را برای اجرای پروژه‌های همگرایی در حوزه استخراج معدن، حمل و نقل و پردازش منابع هیدروکربنی، از جمله شیمی‌گاز در قلمرو ایران توسط گازپروم فراهم می‌کند. همچنین تفاهمنامه‌ای به امضا رسید که مطابق آن طرفین چشم‌انداز همکاری در چارچوب پروژه «ایران ال. ان. جی» را مورد مطالعه قرار خواهند داد. هر دو سند نشان‌دهنده علاقمندی دو طرف برای همکاری در سراسر زنجیره تولید - از استخراج گاز تا بازاریابی و عرضه آن در بازارهای هدف هستند.

به این ترتیب، از ابتدای سال 2018، بین گازپروم و طرف ایرانی بسته‌ای از اسناد همکاری به قرار زیر فعال است:
 
- یادداشت تفاهم در زمینه جستجو، اکتشاف و استخراج مواد خام هیدروکربنی در قلمرو ایران؛
 
- تفاهمنامه همکاری در حوزه  پیاده‌سازی پروژه خط لوله گاز ایران-پاکستان-هند؛
 
- یادداشت تفاهم درباره توسعه مفهوم ایجاد سیستم واحد استخراج و انتقال گاز ظبیعی و شیمی‌گاز در قلمرو ایران؛
 
- تفاهمنامه اجرای پروژه‌های مایع‌سازی گاز برای عرضه بعدی در کشورهای ثالث، و همچنین در زمینه پردازش عمیق و شیمی‌گاز در قلمرو ایران 
 
از احداث کارخانه تولید ال. ان.جی و ساخت خط لوله گاز ایران و هند باید به عنوان دو پروژه خوش‌آتیه در صنعت گاز ایران یاد کرد.
 
فاز نخست پروژه «ایران ال.ان.جی» احداث دو خط تکنولوژیکی را برای مایع‌سازی گاز به ظرفیت 5.25 میلیون تن در سال فراهم می‌آورد. فاز دوم، افزایش تولید را سالانه تا 21 میلیون تن با ایجاد دو خط تکنولوژیکی اضافی فراهم می‌کند. اپراتور این پروژه، شرکت دولتی مایع‌سازی گاز طبیعی ایران است.
 
در سال 2012، در پی اعمال تحریم‌ها، کار بر روی کارخانه ال.ان. اجی ایران متوقف شد. در ابتدا، این پروژه، احداث کارخانه‌ای را با استفاده از فن‌آوری شرکت آلمانی Linde AG پیش‌بینی کرد، اما پس از اعمال تحریم‌ها، تولیدکننده آلمانی حاضر به عرضه تجهیزات نبود و خروج از پروژه را اعلام کرد. تا زمان اعمال تحریم‌ها حدود 2.3 میلیارد دلار در این پروژه سرمایه‌گذاری شده بود، طبق گزارش خبرگزاری‌ها کل سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز برای راه‌اندازی این کارخانه 10 میلیارد دلار برآورد شده است.  
 
با توجه به عدم برخورداری ایران و روسیه از فن‌آوری داخلی برای تولید انبوه ال.ان.جی، ساخت خط لوله گاز ایران و هند می‌تواند پروژه امیدوارکننده‌ای باشد. پیش از این، پروژه خط لوله گاز خشک ایران به هند از طریق پاکستان (IPI) مسدود شده بود، زیرا طرفین نتوانستند در مورد پارامترهای اقتصادی و قیمت گاز به توافق برسند.
 
در صورت عدم اجماع طرفین در رابطه با احداث خط لوله گاز زمینی، دو گزینه اصلی برای لوله‌گذاری در دریا وجود دارد: یکی احداث خط لوله گاز در سطح بستر دریا و دیگری در عمق دریا. عملکرد اجرای چنین پروژه‌هایی نشان می‌دهد که میزان هزینه‌های مالی برای ساخت گزینه بستر دریا بسیار پایین‌تر از آبهای عمیق است.
 
پیاده‌سازی پروژه‌های بستر دریا مستلزم توافق و هماهنگی در خصوص شرایط (قیمت‌ها، تعرفه‌ها، حجم‌ها، تاریخ تحویل) نه تنها با ایران (به صورت نمایندگی‌های شرکت‌های دولتی مربوطه)، بلکه همچنین با پاکستان  نیز هست، بنابراین، این پروژه با مخاطرات و ریسک‌های سیاسی بالایی همراه است. با این حال، به احتمال بسیار زیاد می‌توان فرض کرد که با توجه به علاقمندی بالای مصرف‌کننده اصلی به عرضه گاز از ایران در منطقه، چنین پروژه‌ای در آینده‌ی قابل پیش‌بینی توسط هند که با کمبود شدید منابع انرژی مواجه بوده و در عین حال، به دنبال تنوع‌بخشی منابع تامین انرژی خود است، اجرا خواهد شد.
 
به غیر از شرکت «گازپروم» دیگر شرکت‌های روسی نیز برای حضور در بازار ایران ابراز علاقه کرده‌اند. کنسرسیومی با مشارکت شرکت «زاروبِژنفت» امکان سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفتی ایران را تا 7 میلیارد دلار برآورد کرده است. فرض بر این است که در مجموع، در چارچوب این پروژه‌ها اجرای توسعه سه پروژه‌ی میدان نفتی و یک میدان گازی امکانپذیر می‌شود (گاز برای تزریق دوباره به منظور حفظ فشار مخزن استفاده خواهد شد). ذخایر این میادین، بر اساس اطلاعات خبرگزاری‌های بین‌المللی، 1.3 میلیارد تن برآورد شده است، استخراج این میادین می‌تواند سالانه به 5 میلیون تن نفت برسد. همچنین، بین شرکت «زاروبِژنفت» و طرف ایرانی یادداشت همکاری هم منعقد شده است.
 
شرکت‌های «لوک اویل» و «تاتنفت» نیز برای حضور در صنعت نفت و گاز ایران ابراز علاقه کرده‌اند. لازم به ذکر است که علی‌رغم محدودیت‌های خاص در برخی پروژه‌های مشترک، امکان همکاری دوجانبه اتحادیه اقتصادی اوراسیا و ایران در اجرای پروژه‌های بزرگ در بخش انرژی و سایر بخش‌ها قابل توجه است. تصویر ژئواکونومیک و ژئوپلتیک جهان، روندهای تحول در بازارهای انرژی جهان، پویایی و ساختار جغرافیایی تقاضا برای منابع انرژی، شرایط مطلوبی را برای توسعه چنین همکاری‌هایی ایجاد می‌کنند.
 
در صورت پیوستن ایران به اتحادیه گمرکی کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا، نه تنها فرصت‌های بیشتری برای تجارت دوجانبه ظاهر می‌شود، بلکه همچنین امکان تسهیل شرایط مشارکت شرکت‌های نفت و گاز روسیه در پروژه‌های واقع در قلمرو ایران فراهم می‌آید، که به طرف ایرانی اجازه می‌دهد تا با موفقیت از ظرفیت نفت و گاز کشور بهره‌برداری کرده و توسط شرکت‌های نفت و گاز داخلی موقعیت خود را در بازارهای حساس انرژی فضای اوراسیا تقویت نماید.
 
 
 
نویسندگان: ایللریتسکی ان. ای، آودالیان گ.ام، ساپارف اس.ام.
مترجم: رقیه کرامتی نیا، دانش آموخته رشته مطالعات روسیه، دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران

منبع: ایراس